การศึกษาพระปริยัติธรรมหรือที่เรียกกันว่า “นักธรรม” เกิดขึ้นตามพระดำริของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส เป็นการศึกษาพระธรรมวินัยในภาษาไทย* เพื่อให้ภิกษุสามเณรผู้เป็นกำลังสำคัญของพระพุทธศานาสามารถศึกษาพระธรรมวินัย ได้สะดวกและทั่วถึงอันจะเป็นพื้นฐานนำไปสู่สัมมาปฏิบัติตลอดจนเผยแพร่พระพุทธศาสนาให้กว้างออกไป

ต่อมาพระเจ้าวรวงศ์เธอกรมหลวงชินวรสิริวัฒน์สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ทรงพิจารณาเห็นว่าการศึกษานักธรรมมิได้เป็นประโยชน์ต่อภิกษุสามเณรเท่านั้น แม้ผู้ที่ยังครองสัฆราวาสวิสัยก็จะได้รับประโยชน์จากการศึกษานักธรรมด้วย โดยเฉพาะสำหรับเหล่าข้าราชการครู จึงทรงตั้งหลักสูตรนักธรรมสำหรับฆราวาสขึ้น เรียกว่า “ธรรมศึกษา” มีครบทั้ง ๓ ชั้นคือ ชั้นตรี ชั้นโท ชั้นเอก ซึ่งมีเนื้อหาเช่นเดียวกันกับหลักสูตรนักธรรมของภิกษุสามเณร เว้นแต่วินัยบัญญัติที่ทรงกำหนดใช้เบญจศีลเบญจธรรมและอุโบสถศีลแทน หลักสูตรธรรมศึกษาได้เปิดสอนและสอนครั้งแรกเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๒ และเปิดสอนครบทุกชั้นในเวลาต่อมา มีฆราวาสทั้งหญิงและชาย เข้าสอบเป็นจำนวนมาก นับเป็นการส่งเสริมการศึกษาพุทธศาสนาให้กว้างขวางยิ่งขึ้น

ปี พ.ศ. ๒๕๔๖ สนามหลวงแผนกธรรมได้ปรับเนื้อหาหลักสูตรธรรมศึกษาให้น้อยลงทั้งนี้เพื่อให้เหมาะสมกับสภาพเหตุการณ์ในปัจจุบัน เพราะผู้เรียนส่วนใหญ่เป็นนักเรียนนักศึกษาซึ่งมีหลักสูตรที่ต้องเรียนต้องศึกษาในสถาบันศึกษาอยู่แล้วเป็นปกติ การเรียนธรรมศึกษาที่มีเนื้อหาวิชามากเกินไปอาจเป็นภาระที่หนักสำหรับผู้เรียน

------------------------------------------
* การศึกษาพระปริยัติธรรมของพระสงฆ์ไทยแต่โบราณนิยมศึกษาเป็นภาษาบาลี

1. เพื่อให้ผุ้เรียนเกิดศรัทธาและสำนึกในความสำคัญของพระพุทธศาสนา
2. เพื่อให้ผู้เรียนมีความรู้ ความเข้าใจ และซาบซึ้งในคุณของพระรัตนตรัย
3. เพื่อให้ผู้เรียนมีความรู้ ความเข้าใจ เกี่ยวกับพระพุทธศาสนาและหลักธรรมอย่างถูกต้อง
4. เพื่อให้ผู้เรียนมีทักษะในการคิดและการฏิบัติตนอย่างถูกต้องตามหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา

วิชาเรียงความแก้กระทู้ธรรม
หลักสูตร ใช้หนังสือพุทธศาสนสุภาษิต เล่ม ๓ มี๕ หมวด คือ

อัปปมาทวรรค คือ หมวดไม่ประมาท

จิตวรรค คือ หมวดจิต

ธัมมวรรค คือ หมวดธรรม

วิริยวรรค คือ หมวดความเพียร

สามัคคีวรรค คือ หมวดสามัคคี

วิชาธรรมวิจารณ์
หลักสูตร ใช้หนังสือธรรมวิจารณ์

ส่วนปรมัตถปฏิปทา
นิพพิทา ปฏิปทาแห่งนิพพิทา สังขาร อนิจจลักขณะ ทุกขลักขณะ อนัตตลักขณะ วิราคะ ไวพจน์แห่งวิราคะ	วิมุตติ วิมุตติ ๒ วิมุตติ ๕ วิสุทธิ วิปัสสนาญาณ ๙ วิสุทธิ อีกบรรยาย หนึ่ง วิสุทธิ ๗ สันติ ปฏิปทาแห่งสันติ	นิพพาน มติแห่งลัทธิภายนอก มติข้างพระพุทธศาสนา นิพพานธาตุ ๒ บาลีแสดงปฏิปทาแห่งนิพพาน บาลีแสดงอนุปาทิเสสนิพพาน บาลีแสดงนิพพานทั้ง๒ บรรยาย บาลีใช้ ปรินิพพาน หมานอนุปาทิเสส บาลีใช้ ปรินิพพุต แทนปรินิพพาน มติปรารภพระพุทธเจ้าหลายพระองค์ ปฏิปทาแห่งนิพพาน

หนังสือสมถกรรมฐาน

หัวใจสมถกัมมัฏฐาน

กายคตาสติ

เมตตา

พุทธานุสสติ

กสิณ

จตุธาตุววัตถานะ

สมถภาวนา

พระพุทธคุณ

หนังสือธรรมสมบัติ

หมวดที่ ๑๐ วิปัสสนากัมมัฏฐาน

วิชาพุทธานุพุทธประวัติ
หลักสูตร ใช้หนังสือพระพุทธประวัติ เล่ม ๑-๒-๓ ปฐมสมโพธิ
พระนิพนธ์ สมเด็จพระสังฆราช (ปุสฺสเทวมหาเถร) พุทธานุพุทธประวัติ
อนุพุทธประวัติ พระปฐมสมโพธิกถา พระนิพนธ์ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส

วิชาวินัย (กรรมบถ)
หลักสูตร ใช้หนังสือหลักสูตรกรรมบถ
ของพระศรีรัตนโมลี (ชัยวัฒน์ปญฺญาสิริ)

การตรวจประโยคธรรมสนามหลวงและธรรมศึกษาของสนามหลวงความประสงค์เพื่อทราบความรู้ของนักเรียนตามความเป็นจริงเป็นทางให้ผู้ศึกษาเจริญในวิทยานุคุณและจริยสมบัติสืบอายุพระพุทธศาสนา และเป็นพุทธศานานิกชนที่ดีต่อไป

ข้อสอบของธรรมศึกษาทุกชั้น เว้นเรียงความแก้กระทู้ธรรม ปัญหาที่ออกสอบเป็นแบบปรนัย คือ เลือกคำตอบที่บอกมาแล้วในแต่ละข้อ แต่ต้องเป็นคำตอบที่ถูกต้องที่สุดในแต่ละข้อซึ่งมีที่ถูกที่สุดเพียงข้อละคำตอบเดียว นักเรียนจะต้องเลือกตอบข้อที่ถูกเท่านั้น เลือกตอบผิดเป็นไม่ได้คะแนน เป็นการถามทั้งความรู้ ความเข้าใจ  ความจำ และความคิดไปในตัวด้วย

เฉพาะใบตอบของธรรมศึกษาทุกชั้นเว้นกระทู้ ข้อสอบแต่ละวิชามี ๕๐ ข้อ ๆ ละ ๒ คะแนน ให้ตรวจไปตามใบเฉลยฉบับที่เฉลยไว้ให้ ตรวจแต่ละฉบับแล้วให้นับข้อรวม
ในกรณีที่นักเรียนธรรมศึกษากากบาทลงในช่องคำตอบในข้อเดียวกันหลายคำตอบ ถือว่าข้อนั้น ๆ เป็นผิด ไม่ได้คะแนน หากมีรอย ขูด ลบ ขีด ฆ่าไว้แต่พอเป็นหลักฐานให้ทราบว่านักเรียนตกลงใจคำตอบในข้อไหนได้ก็ให้ตรวจไปตามนั้น

การให้คะแนนธรรมศึกษาทุกชั้น มีหลักเกณฑ์ดังนี้
๑.๑ ธรรมศึกษาทุกชั้น ให้ถือ ๔๐๐ คะแนนเป็นเกณฑ์ วิชาทุกวิชาคะแนนเต็ม ๑๐๐ คะแนน เมื่อรวมคะแนนของทั้ง ๔ วิชาแล้วต้องได้คะแนนไม่ต่ำกว่า ๒๐๐ คะแนน ถือว่าสอบได้ ต่ำกว่า ๒๐๐ คะแนน ถือว่าสอบตก

๑.๒ ธรรมศึกษาทุกชั้น เมื่อตรวจดูคะแนนของแต่ละวิชาที่ได้แล้ว หากมีวิชาใดวิชาหนึ่ง ได้คะแนนต่ำกว่า ๒๕ คะแนน แม้จะรวมครบทุกวิชาแล้วได้เกินกว่าเกณฑ์ที่กำหนดก็ตาม ให้ถือว่าครั้งนี้เป็นการสอบตกด้วย

๑.๓ ธรรมศึกษาทุกชั้น ต้องสอบทั้ง ๔ วิชา ถ้าขาดสอบวิชาใดวิชาหนึ่ง สนามหลวงแผนกธรรมไม่รับพิจารณา ให้อยู่ในเกณฑ์สอบตก

๑.๔ วิชาที่สอบต้องได้คะแนนทุกวิชา จึงจะยอมรับรวมคะแนนได้ หากเกิดวิชาใดวิชาหนึ่งไม่ได้คะแนนแม้แต่คะแนนเดียว หรือได้ต่ำกว่า ๒๕ คะแนน ก็ห้ามรวมคะแนน ปรับเป็นตก แม้รวมทุกวิชาแล้ว จะได้คะแนนสูงถึงเกณฑ์ที่กำหนดไว้ก็ตาม

1. ศึกษาเนื้อหาไปตามลำดับ  และทำแบบทดสอบในแต่ละตอน เสร็จแล้วตรวจคำตอบจากเฉลยท้ายบทเรียน
2. ฟังการบรรยาย – สอบถาม พระอาจารย์ หรือท่านผู้รู้
3. ค้นคว้าเพิ่มเติมจากหนังสือที่เกี่ยวข้อง

• ทำแบบทดสอบก่อนและหลังเรียน
• เข้าฟังบรรยายในชั้นเรียน (กรณีที่มีการเรียนการสอน)
• สังเกตจากพฤติกรรม ตลอดจนทัศนคติของผู้เรียน
• เข้าสอบธรรมสนามหลวง
• ผู้เรียนนำหลักธรรมคำสอนไปประยุกต์ใช้ในชีวิตประจำวัน